فضای مجازی در تقابل با دنیای واقعی
بسمه تعالی
عنوان مقاله: فضای مجازی در تقابل با دنیای واقعی
استاد مربوطه: دکتر احسان شاه قاسمی
نویسنده:سید علی میرسلیمانی،دانشجوی ارتباطات دانشگاه تهران
مقدمه:
عبارت <<فضای مجازی>> نخستین بار در سال 1984،توسط ویلیام گیسبون نویسنده داستان های علمی_ تخیلی به کار برده شد. و در دهه 1990 از طریق اینترنت کاربرد عمومی پیدا کرد.
گیسبون می گوید: فضای مجازی، فضایی تخیلی است که از اتصال رایانه ها پدید آمده است و تمامی انسان ها و منابع را به هم متصل کرده است. و همچنین تعریف آکسفورد از فضای مجازی:فضائی تئوری است که ارتباطات کامپیوتری در آن رخ می دهدو…
این تعاریف به قدری جامع است که تمامی رسانه های کوچک و بزرگ را دربر می گیرند.به عبارتی با این تعاریف هر برنامه ای که به اینترنت وصل می شود و به علاوه برنامه ها و رسانه هایی که مستقیما اینترنتی نیستند اما اطلاعاتی را رد و بدل می کنند، فضای مجازی هستند. گستردگی این فضا ورسانه ها در دنیای کنونی به قدری است که کمتر کسی را می توان پیدا کرد که از آن ها در وجوه مختلف زندگی خود استفاده نکند.
علی رغم تمام فرصت هایی که این فضا در اختیار بشریت قرار داده است، در بسیاری موارد انسان ها را بیش از حد مشغول به خود، یا به عبارتی آن ها را غرقدر این فضا کرده است؛به طوری که زندگی آن ها بدون دلیل و یا منفعت خاصی خلاصه در این فضا شده است.
در اینجاست که فضای مجازی برای تصاحب هرچه بیشتر زندگی این افراد، در تقابل با دنیای واقعی، بیشتر و بیشتر فرد را به خود مشغول می کند.
ما در این مقاله قصد داریم به بررسی این تقابل، چرایی و چگونگی شکل گیری آن و همچنین افرادی که زندگی آن ها متاثر از این تقابل است بپردازیم.
به امید آنکه به تشریح روش صحیح استفاده از فضای مجازی و رسانه ها کمک کرده باشیم.
روش تحقیق در ارائه مقاله کتابخانه ایست و محتوای مقاله،تحلیل نویسنده است که با (مرور منابع) گرد آوری می شود.
بخش اول:
قبل از آن که به بررسی تاثیر فضای مجازی بر روی زندگی افراد بپردازیم ابتدا باید به این سوال پاسخ دهیم که اصلا آیا فضای مجازی در حد معطوف کردن تمام زنگی یک فرد می تواند روی او تاثیر بگذارد یا خیر و اگر می تواند چرا و چگونه؟ سوال اصلی و بنیادینی که ما قصد داریم در این بخش به آن بپردازیم این است که چه ویژگی هایی این پتانسیل را به فضای مجازی داده است که توانایی آن را داشته باشد درصد بیشتر زندگی یک فرد را معطوف به خود کند بدون این که آن فرد احساس کند که (معتاد) است؟!
به عبارتی ما در این بخش بیش از آن که قصد داشته باشیم اعتیاد به فضای مجازی را شرح دهیم، خواستار تشریح آنیم که اصلا چرا فضای مجازی می تواند اعتیاد آور باشد؟
در ادامه به ارائه پاسخ این سوال و دلایل آن می پردازیم:
1:آزادی در فضای مجازی
فضای مجازی تقریبا نخستین و شاید تنها مکانی است که انسان ها در آن و در تعامل با یکدیگر به آزادی مطلق و بی قید و شرط می رسند.
یک نوجوان که تازه از فکر روزمرگی زندگی عادی اش بیرون آمده است، در هر عرصه ای که بخواهد فعالیت کند با یک سری محدودیت ها مواجه می شود؛ که یا توسط جامع تعیین شده اند یا توسط خانواده اعمال می شوند. محدودیت هایی که به دلایل مختلف قانونی،مذهبی،اخلاقی و اجتماعی اعمال می شوند.
اما با ورود به فضای مجازی او می تواند بدون دخالت پدر و مادر و مانع تراشی های جامعه، آزادانه در هر عرصه ای که اراده کند فعالیت کند.در حالی که معمولا والدین نوجوانان در این مورد تصور اشتباهی دارند؛ عموم والدین تصور می کنند فرزندشان برای مثال اگر در روزبیشتر از چند ساعت را بیرون از خانه بگذراند از کنترل آن ها خارج می شود؛ اما صرف اینکه در خانه و مقابل چشمان آنان باشد به معنای این است که تحت کنترل آن ها قرار دارد؛ حال آن که او در تلفن همراه خود بسیار آزاد تر از درون جامعه است!
برای مثال انسان ها آزاد نیستند در جامعه برای آرام کردن و تخلیه خشم خود به شخص دیگری توهین کنند اما در فضای مجازی این امکان وجود دارد که بدون آن که چیزی آنان را تهدید کند یا کسی از هویت آن ها مطلع شود،برای تخلیه و ارضا خود دست به هر کاری بزند.
2:تغییر یا جعل واقعیت
فضای مجازی همانطور که از نامش مشخص است، کاربر را از ارائه واقعیت های زندگی خودش بی نیاز می کند و به او اجازه فرار از خودش را می دهد.
کاربران در فضای مجازی می توانند با ده ها حساب یا اکانت مختلف،با ده ها هویت متفاوت از هویت واقعیشان،در زمینه های مختلف فعالیت کنند.فضای مجازی این امکان را به شخصی که کمترین اطلاعاتی راجع به موسیقی ندارد می دهد که خود را خواننده معرفی کند.
در بعضی موارد خود رسانه های مجازی به نوعی از کاربران درخواست می کنند که اطلاعات غیر واقعی را منتشر کنند، یا دست کم اطلاعات را تحریف کنند.برای مثال هنگام بارگذاری تصویر در رسانه اینستاگرام، خود برنامه به شما پیشنهاد می کند از فیلتر ها و دیگر ابزار فوتوشاپ استفاده کنید؛ بالطبع هر چه بیشتر از این ابزار استفاده شود آن تصویر از واقعیت خودش بیشتر فاصله می گیرد. این امکان تحریف واقعیت، باعث می شود فردی که در دنیای بیرون ویژگی به خصوصی را ندارد و یا نمی تواند داشته باشد برای ارضای خودش به این رسانه ها روی بیاورد.
3:سهولت انجام کار ها
یکی از علت های رغبت عموم جامعه به فضای مجازی از همان ابتدای شکل گیری اش،ساده سازی کار ها بوده است.فضای مجازی با استفاده از اینترنت تعاملات و ارتباطات را تا حد ممکن ساده کرده است.این ساده سازی به کار های روزمره مانند خرید و فروش و اعمال بانکی و ادرای و… ختم نمی شود.
جدای از درست بودن یا نبودن،حتی اعمال پیچیده و بعضا سنتی را تا حد قابل توجهی ساده و بیشتر بی مقدمه کرده است.برای مثال ،تا چند دهه گذشته در ایران برای ازدواج طیفی از اعمال و سنت ها حتما باید انجام می گرفت که عمده این مناسبات را خانواده ها انجام می دادند و دو طرف ازدواج تاثیر چندانی در انجام آن ها نداشتند.جمله نسبتا معروفی که اکثرا از زبان قدیمی ها شنیده می شود که(داماد عروس را تا شب عروسی نمی دید!) گواه همین موضوع است.اما امروزه فضای مجازی شرایطی را فراهم آورده که رابطه دختر و پسر در مرحله انتخاب نام فرزند است.
در حالی که خانواده های آن ها از اصل رابطه هنوز بی اطلاع هستند!
به عبارتی فرایند آشنایی،صحبت کردن،علاقه مند شدن و… همگی امروزه در کمترین زمان و از طریق فضای مجازی ممکن شده اند.
4:دسترسی حد اکثری
میزان بالای دسترسی به فضای مجازی از دیگر علت های مقبولیت آن در بین مردم است.این دسترسی در کشور های توسعه یافته بالاتر است اما این نکته به این معنا نیست که در کشور های در حال توسعه این میزان دسترسی پایین است برای مثال در کشور ایرانو به گزارش خبرگزاری مهر میزان دسترسی به اینترنت تا اواخر سال 1398 بیش از 67 میلیون نفر بوده است که از این تعداد نزدیک به چهار میلیون نفر اینترنت ثابت و 27 میلیون نفر از اینترنت موبایل استفاده می کنند(آخرین آمار ضریب نفوذ اینترنت در ایران , 1399).
اینترنت نه تنها به راحتی در دسترس است بلکه همه چیز را هم به راحتی در دسترس می گذارد؛کاربر اینترنت هر آن و هر چیزی که اراده کند را تنها با صرف سی ثانیه زمان برای تایپ و سرچ آن به دست می آورد.
گزاره ها و اطلاعات فوق بخشی از علل جذابیت و گاهی اعتیاد آور بودن فضای مجازی هستند.
فضای مجازی جذاب است زیرا:1_کاربر را از قید و بند انواع چهار چوب ها آزاد می کند.
2_او را از هویت واقعیش بی نیاز و هویت دلخواهش را به او تسلیم می کند.
3_علاوه بر کار های روزمره خیل عظیمی از اعمال دیگر را نیز برای او راحت می کند و مقدمات آن ها را برای او حذف می کند.
4_دسترسی به آن راحت است و از طرفی دسترسی به هر چیزی را هم راحت می کند.
بخش 2:
زندگی مجازی:
در این بخش قصد داریم به چیستی و چگونگی شکل گیری زندگی مجازی،همان بعد از زندگی که در ابتدای مقاله آن را در تعامل با زندگی واقعی خواندیم بپردازیم.
همان طور که توضیح داده شد افراد با هر نوع هویتی که دلخواه آن ها باشد وارد فضای مجازی می شوند؛در دنیای مجازی و در برابر کسانی که با آن ها در این فضا به تعامل می پردازند، سبک زندگی آن ها همان است که رویایش را دارند و به طور طبیعی، پس از مدتی به این شرایط عادت می کنند.
فضای مجازی این امکان را به آن ها داده است که به جای تغییر زندگی واقعیشان و تلاش برای نزدیک کردن آن به زندگی ایده ال،از آن فرار کنند و همان سبک زندگی رویایی را در دنیای دیگر به دست آورند،دنیایی که در آن می توانند زندگیشان را برای افرای به مراتب بیشتر از کسانی که در زندگی واقعی آن ها را می شناختند،به نمایش بگذارند. کسی که مدتی تجربه زندگی در قصر را داشته باشد به سادگی نمی تواند به یک خانه معمولی نقل مکان کند؛به این ترتیب روز به روز برای کاربر سخت تر می شود که از زندگی مجازی که برای خود ساخته فاصله بگیرد و در این شرایط این زندگی مجازی است که روز به روز،بیش از قبل سبک زندگی او را تحت تاثیر خود قرار می دهد.
در پژوهشیتحت عنوان «تبیین جامعه شناختی رابطه استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی و سبک زندگی جوانان ایرانی» نشان داده شده است که سبک زندگی افرادی که در فیسبوک عضو هستند با کسانی که عضو نیستند متفاوت است.تا جایی که الگوی خرید و مصرف آن ها نیز برحسب عضویت یا عدم عضویت در فیسبوک متفاوت است(عدلی پور و میرمحمدتبار(1393)نقل شده در بیدی و دیگران (1396)).
آسیب های رایج سبک زندگی مجازی:
در ادامه به برخی از آسیب های این نوع سبک زندگی خواهیم پرداخت و پس از آن تعدادی راهکار برای پیشگیری از شکل گیری این پدیده یعنی همان زندگی مجازی ارائه خواهیم کرد.
بر طبق گزارش ها حدود 60 درصد استفاده کنندگان از اینترنت در سطح جهانی را جوانان تشکیل می دهند و این در حالی است که صرفا 32 درصد از کل جمعیت جهانی را جوانان تشکیل می دهند(تیلور (2002) نقل شده در(معینی, پوردیان, & شوازی, 1397)).در ایران هم بیشتر استفاده کنندگان اینترنت از میان جوانان هستند.
نوجوانان و جوانان با رسیدن به سن بلوغ دچار خیلی از تغییرات می شوند که در پی آن ها احساس نیاز هایی هم به وجود می آید؛نیاز هایی که بسیاری از آن ها کاذب هستند؛نیاز هایی مانند نیاز پذیرفته شدن در گروه همسالان،نیاز به ارتباط با جنس مخالف،نیاز به دیده شدن و …
همانطور که در ابتدا هم بیان شد در سطح جامعه و در دنیای حقیقی محدودیت هایی به دلایل مختلف اعمال شده است که باعث می شود افراد نتوانند به هر شکلی به نیاز های خود پاسخ بدهند.اما فضای مجازی این امکان را برای آن ها فراهم می کند.از این جهت نوجوانان و جوانان بیشتر در معرض آسیب های فضای مجازی قرار دارند بنابراین ما هم در این بخش به آسیب هایی که بیشتر متوجه این قشر است می پردازیم.
1_ارتباطات خطر آفرین با جنس مخالف:
از اصلی ترین احساس نیاز ها پس از سن بلوغ احساس نیاز به ارتباط با جنس مخالف است.
همانطور که گفته شد در فضای مجازی کاربران با هر هویتی که دلخواهشان باشد می توانند به تعامل با دیگران بپردازند.این امکان باعث می شود بسیاری از نوجوانان و جوانان با انگیزه یافتن جنس مخالف برای برقراری ارتباط رسانه های مجازی را زیر و رو کنند؛که در بسیاری از موارد به دلیل عدم آگاهی از هویت واقعی گردانندگان اکانت های مجازی مورد سو استفاده قرار می گیرند یا دست کم ضربه عاطفی می خورند.در بسیاری از موارد این ارتباط شکل گرفته در فضای مجازی به دنیای واقعی می کشد و ادامه دار می شود و در این صورت می تواند به مراتب خطرناک تر از رابطه های صرفا مجازی باشد و ضربه محکم تری به دو طرف رابطه و حتی خانواده هایشان وارد کند چرا که اصولا در رابطه بین دختر و پسر قبل از ازدواج و بدون اطلاع خانواده های آن ها دو طرف نقاط ضعف خود را از دید طرف مقابل پنهان می کنند اما بعد از گذشت مدتی از رابطه یا بعد از شروع زندگی مشترک دو طرف به مرور متوجه این نقص ها می شوند و به این ترتیب رابطه آن ها کم کم سرد می شود و به مشکل بر می خورند.این مورد در رابطه هایی که به صورت مجازی شروع می شوند پر رنگ تر است چرا که همانطور که گفته شد در فضای مجازی امکان پنهان کردن هویت اصلی افراد به مراتب بیشتر از دنیای واقعی است.پسران بیشتر از دختران درگیر این مشکلات می شوند(معینی, پوردیان, & شوازی, 1397)؛اما میزان آسیب و ضربه ای که دختران از این رابطه ها متحمل می شوند بیشتر از پسر ها است.یعنی به صورت کمی و از نظر تعداد پسران بیشتر دچار این آسیب ها می شوند چرا که راحت تر اعتماد می کنند اما شدت آسیبی که زنان و دختران متحمل آن می شوند به مراتب بیشتر است چرا که آن ها حساس و عاطفی تر هستند و ضربه بیشتری از این نوع روابط عاطفی می خورند.
زنان و دختران بسیاری از طریق سایت های همسر یابی فریب خورده اند و با ورود آن ها به مراکز خاص زمینه سو استفاده از آن ها فراهم شده است(فلاحتی, 1393).
2_به وجود آمدن تهدید برای چهارچوب خانواده:
به وجود آمدن زندگی مجازی از آن جهت که هر روز بیشتر از قبل زندگی فرد را به خود معطوف می کند می تواند باعث شکل گیری جدایی عاطفی بین اعضای خانواده شود.اکثریت سنت های ایرانی،حتی قبل از اسلام،مانند نوروز با محوریت خانواده و با هدف محکم تر شدن پیوند بین اعضای آن تعریف شده و به وجود آمده اند.بنابراین مجازی شدن زندگی افراد در ایران صرف نظر از آسیب هایی که با ایجاد فاصله بین اعضای خانواده به آن ها و اعضای خانواده آن ها می زند، با سنت های اصیل ایرانی منافات دارد و از این جهت فرد را روز به روز از فرهنگ ایرانی_اسلامی دورتر می کند و در نتیجه زمینه را برای پذیرش دیگر فرهنگ ها فراهم می کند.یکی از دلایل اینکه حاکمان دنیا فضای مجازی و رسانه ها را به عنوان اصلی ترین ابزار برای تبلیغ یک فرهنگ خاص تحت عنوان فرهنگ سرمایه داری انتخاب کرده اند همین است.
علاوه بر ایجاد فاصله عاطفی بین اعضا و پیامد های آن، فضای مجازی جور دیگری نیز خانواده را تهدید می کند.
فضای مجازی و رسانه ها امروزه امکان به اشتراک گذاری اطلاعات به شکل های مختلف را فراهم کرده اند.یکی از ابتدایی ترین این اشکال عکس ها و فیلم ها هستند؛این ویژگی باعث سهولت در بسیاری از ارتباطات و اعمال شده اند و تاثیر قابل توجهی در به وجود آمدن مفهوم <<دهکده جهانی>> داشته اند.اما از طرفی زمینه را برای طیف وسیعی از سوء استفاده ها نیز فراهم کرده اند. بسیاری از افراد عکس و فیلم های شخصی و خانوادگی خود را در وسایل ارتباطی خود نگهداری می کنند و در این بین افرادی هستند که سواد رسانه ای لازم برای استفاده صحیح از این ابزار را ندارند که عموم آن ها نیز از قشر نوجوانان و جوانان هستند و این موضوع شرایط را برای سوء استفاده کنندگان هموار کرده است.
3_انحرافات اخلاقی و جنسی:
فضای مجازی تنها محل بروز رفتار های پر خطر نیست؛ بلکه می تواند محل یاد گیری آن ها نیز باشد(معینی, پوردیان, & شوازی, 1397).فضای مجازی خیل عظیمی از اطلاعات را به کاربران ارائه می دهد و این ارائه لزوما با اراده مخاطب همراه نیست.به این معنا که سر تا سر فضای مجازی لبریز از اطلاعات مختلف است که مخاطب صرف ورود به رسانه ها با بسیاری از آن ها رو به رو می شود بدون آن که قصد آن را داشته باشد و یا حتی از وجود آن اطلاعات آگاه باشد.
از طرفی همان طور که پیش تر گفته شد. بیشتر استفاده کنندگان از فضای مجازی در جهان و در ایران نوجوانان و جوانان هستند؛کسانی که عموم آن ها همان طور که گفته شد در اوج دوران بلوغ و نیاز های فیزیولوژیک خود قرار دارند.بعضی اطلاعاتی که تا چند دهه گذشته در ایران، در اثنای ازدواج،با مقدمه و توسط خانواده ها به جوانان داده می شد را امروزه یک نوجوان در ابتدای سن بلوغ در فضای مجازی به دست می آورد، کسی که همان طور که گفتیم در دوران اوج نیاز های فیزیولوژیک خود قرار دارد؛بسیاری از این افراد حتی قبل از اینکه راجع به درست یا غلط بودن برخی رفتار های جنسی اطلاعی داشته باشند با این مسائل آشنا می شوند و در نتیجه این مقدمه ها واضح است که بسیاری از نوجوانان و جوانان دچار برخی انحرافات جنسی می شوند. که برای آن ها بسیار خطر آفرین است و در بهترین حالت باعث افسردگی آن ها می شود!
نتیجه گیری و پیشنهاد ها:
در این مقاله تلاش شد تا ابتدا تعدادی از علل و دلایل محبوبیت و مقبولیت عمومی فضای مجازی در بین مردم و به خصوص گروه سنی نوجوانان و جوانان و سپس تعدادی از آسیب هایی که غرق شدن در فضای مجازی می تواند به افراد وارد آورد؛ تشریح و تبیین شود.در ادامه تعدادی پیشنهاد برای کمک به جلوگیری از غرق شدن در زندگی مجازی و آسیب پذیری از تبعات ناشی از آن ارائه می شود:
1_همانطور که پیش تر به آن اشاره شد بسیاری از آسیب هایی که متوجه کاربران فضای مجازی و رسانه ها می شود ناشی از عدم آگاهی از محتوا و چگونگی استفاده از فضای مجازی است.در مورد نوجوانان و جوانان این عدم آگاهی می تواند هم از طرف خود آن ها باشد و هم از طرف والدین آن ها.در این خصوص می توان اقدام به برگزاری کارگاه های آموزشی سواد رسانه ای توسط متخصصان عرصه ی فضای مجازی کرد.گذراندن این کارگاه ها می تواند در مدارس و دیگر مراکز آموزشی اجباری شود و فرد برای انجام کار های مختلف خود،مثل کار های اداری ملزم به ارائه گواهی شرکت در دوره آموزشی سواد رسانه ای باشد.
2_تاثیر گذار ترین نهاد اجتماعی برای تربیت و پرورش افراد خانواده است. به همین دلیل خانواده ها در این موضوع توان تاثیر گذاری بالایی دارند اما قدرت و گستردگی فضای مجازی می تواند به مراتب بیشتر از میزان تاثیر گذاری خانواده ها باشد.تعداد قابل توجهی از خانواده ها تصور می کنند که می توانند نوجوان خود را در استفاده از رسانه های مجازی کنترل کنند.بله؛آن ها می توانند میزان و مدت زمان استفاده آن ها از رسانه ها کنترل کنند اما نمی توانند محتوایی که فضای مجازی در همان زمان به مخاطب ارائه می کند را کنترل و تعیین کنند.از این جهت بهتر است تا زمانی که نوجوانان به یک محدوده خاص سنی که در آن از توانایی و قدرت درک بالاتری برخوردارند؛ نرسیده اند، وسایل ارتباطی و رسانه های مجازی شخصی نداشته باشند و اجرای این امر وظیفه خانواده هاست.
منابع:
آخرین آمار ضریب نفوذ اینترنت در ایران . (1399, 5 14). بازیابی از خبرگزاری مهر.
بیدی, شریفی نیا, &حاتمی. (1396). تاثیر فضای مجازی بر سبک زندگی.
عدلی پور, & میرمحمدتبار. (1393). دیوکلایی.
فلاحتی. (1393).
معینی, پوردیان, & شوازی. (1397).
